หลักการเขียนทับศัพท์ภาษาทิเบต ฉบับใช้งานเชิงลึก (รวมเสียงวรรณยุกต์)
เขียนเมื่อ 2020/01/05 16:08
แก้ไขล่าสุด 2023/07/15 22:09
ในบทความนี้จะอธิบายถึงหลักการเขียนทับศัพท์ภาษาทิเบตเป็นภาษาไทย โดยเขียนอธิบายอย่างละเอียด
สำหรับผู้ที่ต้องการเข้าใจแค่คร่าวๆเพื่อให้พอเขียนทับศัพท์อย่างง่าย ให้อ่านหน้าหลักการเขียนทับศัพท์ภาษาทิเบต ฉบับใช้งานทั่วไป
ภาษาทิเบตเป็นภาษาที่ใช้อักษรของตัวเองคืออักษรทิเบตในการเขียนเป็นหลัก อักษรทิเบตมีความซับซ้อนและถูกใช้มานานตั้งแต่อดีต
ปัจจุบันเสียงอ่านภาษาทิเบตได้เปลี่ยนไปจากอดีตมากแต่ยังคงรูปแบบการเขียนเดิมอยู่ การเขียนยังแสดงร่องรอยของภาษาในยุคก่อนอย่างชัดเจนในขณะที่มีส่วนที่ไม่ได้ออกเสียง หรือออกเสียงเปลี่ยนไปมาก จึงทำให้การออกเสียงชื่อต่างๆมีกฎเกณฑ์ยุ่งยากและข้อยกเว้นมากมาย อีกทั้งภาษาทิเบตที่ใช้ในแต่ละท้องถิ่นก็มีความแตกต่างกันมากด้วย
ภาษาทิเบตมีหลายสำเนียง แต่ที่เป็นมาตรฐานที่ยึดถือกันทั่วไปคือสำเนียงลาซ่า (拉萨) ซึ่งเป็นเมืองเอกของทิเบต
ในที่นี้จะอธิบายหลักการอ่านอักษรทิเบต และวิธีการเขียนทับศัพท์เป็นภาษาไทย อย่างไรก็ตาม มีข้อยกเว้นมากมายที่ไม่อาจกล่าวถึงได้หมด เสียงอ่านจริงมีการพลิกแพลงไปจากตัวสะกดจริงอยู่บ่อยครั้ง จึงอาจใช้ระบบการเขียนทับศัพท์โรมันช่วยในการสังเกตด้วย
ในที่นี้แสดงระบบถอดเสียงเป็นอักษรโรมันโดยใช้ระบบที่เรียกว่า พินอินทิเบต (藏语拼音) เป็นระบบถอดเสียงมาตรฐานที่ทางการจีนกำหนดขึ้น โดยยืนพื้นจากพินอินของจีนกลาง การเขียนด้วยระบบนี้เขียนตามเสียงอ่านจริงในสำเนียงลาซ่าโดยไม่สนตัวสะกด จึงใช้อ้างอิงเสียงอ่านที่แท้จริงได้
เพียงแต่ระบบนี้ไม่ได้แสดงเสียงวรรณยุกต์ แต่ภาษาทิเบตมีการแบ่งวรรณยุกต์ชัดเจน การเขียนทับศัพท์เป็นภาษาไทยจึงทำการแยกวรรณยุกต์ด้วย ทำให้ต้องพยายามทำความเข้าใจเรื่องหลักของเสียงวรรณยุกต์ในภาษาทิเบตด้วย
นอกจากนี้อีกระบบที่ใช้กันมากคือระบบเวย์ลี่ (威利转写) ซึ่งถอดเป็นอักษรโรมันตามตัวสะกดในอักษรทิเบต ใช้ได้ดีกับภาษาทิเบตสำเนียงต่างๆ รวมถึงภาษาภูฏานด้วย
แต่ระบบนี้ไม่ได้แสดงถึงเสียงอ่านที่แท้จริงตามสำเนียงลาซ่า และยังทำให้เข้าใจเสียงอ่านผิดไปไกลเลยได้ เพราะปัจจุบันเสียงอ่านในสำเนียงลาซ่าห่างไกลจากตัวสะกดไปมาก จึงไม่ขอพูดถึงระบบนี้ในที่นี้
สำหรับการพิมพ์อักษรทิเบตนั้น นอกจากตั้งคีย์บอร์ดเป็นภาษาทิเบตแล้วก็ยังมีวิธีที่สะดวกกว่านั้น ทำได้ง่ายโดยใช้โปรแกรมช่วย เช่นใช้เว็บ https://www.lexilogos.com/keyboard/tibetan.htm ซึ่งสามารถพิมพ์ตัวอักษรทิเบตได้โดยใช้อักษรโรมันเป็นพื้นฐาน อย่างไรก็ตาม ในการพิมพ์นั้นใช้ระบบเวย์ลี่ ไม่ใช่ระบบพินอินทิเบต จึงถอดอักษรโรมันตามตัวสะกด แต่ต่างจากเสียงอ่านจริง
ตัวอักษรพยัญชนะ
ภาษาทิเบตมีพยัญชนะทั้งหมด ๓๐ ตัว แบ่งเป็นอักษรสูง ๑๔ ตัว อักษรต่ำ ๑๖ ตัว
อักษรสูงและต่ำนั้นมีหลักการคล้ายกับอักษรสูงกลางต่ำในภาษาไทย คือจะต่างกันที่วรรณยุกต์พื้นฐานในตัวอักษรนั้นๆ
อักษรสูงจะเป็นเสียงสูงเรียบ ฟังดูคล้ายเสียงสามัญหรือเสียงตรี ในที่นี้จะแทนด้วยเสียงสามัญ
ส่วนอักษรต่ำเป็นเสียงต่ำแล้วยกช่วงท้าย ฟังดูคล้ายเสียงตรีหรือจัตวา ในที่นี้จะแทนด้วยเสียงจัตวา
(ระวัง ตรงกันข้ามกับอักษรสูงต่ำในภาษาไทย)
การแบ่งกลุ่มตัวอักษรมีความใกล้เคียงกับการแบ่งเป็นวรรคอย่างในภาษาไทย คือมีแบ่งวรรคหลัก ๕ วรรค และที่เหลือเป็นเศษวรรค
โดยที่แต่ละวรรคจะมีแค่ ๔ ตัว โดย ๒ ตัวแรกเป็นอักษรสูง ๒ ตัวหลังเป็นอักษรต่ำ เพียงแต่วรรคสุดท้ายมีแค่ ๓ ตัว ทั้งหมดรวมเป็น ๑๙ ตัว เสียงถูกเรียงอย่างเป็นระบบ
ส่วนที่เหลืออีก ๑๑ ตัวเป็นเศษวรรค แทนเสียงที่เหลือ อักษรกลุ่มนี้มีการเรียงที่ไม่เป็นระเบียบนัก ต้องจำเอาเอง โดย ๗ ตัวแรกเป็นอักษรต่ำ ส่วน ๔ ตัวสุดท้ายเป็นอักษรสูง
ตารางแสดงอักษรทั้งหมด จากด้านบนคืออักษรทิเบต IPA ทับศัพท์ไทย และพินอินทิเบต ตามลำดับ ช่องสีชมพูคืออักษรสูง สีม่วงคืออักษรต่ำ
อักษรใน ๕ วรรคหลักนั้น ตัวที่ ๑ คือเสียงไม่ปล่อยลม ตัวที่ ๒,๓ คือเสียงปล่อยลม ตัวที่ ๔ คือเสียงออกจมูก ส่วน ๑๑ ตัวในเศษวรรคไม่ได้เรียงเป็นระเบียบแบบนั้น
ในอักษรทั้งหมดนี้ มีบางตัวที่เสียงพยัญชนะซ้ำกันเป็นคู่โดยเป็นอักษรสูงหรือต่ำ มีทั้งหมด ๘ คู่ (๑๖ ตัว) แต่ตัวที่เหลือมีแค่อักษรสูง (๖ ตัว) หรืออักษรต่ำ (๘ ตัว) ไม่มีคู่
อักษร ๓๐ ตัว แต่เสียงซ้ำกัน ๘ คู่ เสียงพยัญชนะต้นโดยพื้นฐานแล้วจึงมีทั้งหมด ๒๒ เสียง
นอกจากนี้อักษรทิเบตยังมีอักษร ཊ, ཋ, ཌ, ཎ, ཥ ซึ่งจริงๆแล้วคืออักษร ཏ (ตา), ཐ (ทา), ད (ถา), ན (หนา), ཤ (ซยา) ที่นำมากลับซ้ายขวา อักษรพวกนี้ใช้เมื่อเขียนภาษาบาลีสันสกฤต ไม่ได้ใช้ทั่วไปในภาษาทิเบต
เสียง ཅ (จยา) ཆ (ชยา) ཇ (ฉยา) ในที่นี้ใกล้เคียงกับเสียง จ หรือ ช ในภาษาไทย แต่มักจะมีเสียงควบ ย ติดมาด้วย จึงเขียนแทนด้วย จย ชย ฉย
ตัว ཉ (หญา) ออกเสียงเหมือน ญ ในภาษาลาวหรืออีสาน ไม่ใช่เสียงแบบ ย ในภาษาไทย ในที่นี้ก็จะใช้ ญ เพื่อแทนเสียงนี้
ตัว ཙ (จา) ཚ (ชา) ཛ (ฉา) ออกเสียงเหมือน z หรือ c ในพินอินจีนกลาง ซึ่งไม่มีในภาษาไทย แต่สามารถเทียบเคียงเป็น จ ช ฉ ได้
ตัว ཞ (สยา) ཤ (ซยา) ออกเสียงเหมือน x ในพินอินจีนกลาง ไม่มีในภาษาไทย แต่อาจออกเสียงเหมือน ซ หรือ ส ที่มี ย ควบอยู่ จึงเขียนเป็น สย หรือ ซย
ར (หรา) เป็นเสียงคล้าย r ในภาษาญี่ปุ่นหรือเกาหลี ไม่ใช่ ร เรือ แบบภาษาไทย แต่ก็ใกล้เคียง จึงให้เขียนแทนด้วย ร
ตัวนอกจากที่กล่าวมาข้างต้นนี้โดยพื้นฐานแล้วออกเสียงเหมือนในภาษาไทย จึงทับศัพท์ได้ตรงตัว
ตัวอักษรสระ
เมื่อพยัญชนะอยู่เดี่ยวๆจะอ่านออกเสียงสระอา แต่ถ้ามีสระมาวางอยู่บนหรือล่างก็จะอ่านตามสระนั้น โดยมีอยู่ ๔ สระ
ส่วนประกอบของพยางค์
ภาษาทิเบตมีการแบ่งพยางค์ชัดเจน ในแต่ละพยางค์อาจประกอบขึ้นจากอักษรหลายตัวมาประกอบกัน โดยอาจประกอบโดยวางบนล่างหน้าหลังได้หมด และแต่ละพยางค์จะกั้นแยกกันโดยขีดสั้น ་ หรือถ้าสิ้นสุดคำจะกั้นด้วยขีดยาว ། จึงแยกพยางค์ได้ง่าย ไม่สับสนเหมือนอย่างภาษาไทย
ส่วนประกอบอาจแสดงได้ดังนี้
แต่ละคำอาจมีแค่อักษรฐาน หรือกรณีที่ซับซ้อนที่สุดอาจมีอักษรเติมจนครบทั้ง ๖ ส่วน พร้อมทั้งรูปสระด้วย
เช่น བསྒྲོགས་ ประกอบด้วย
อักษรเติมหน้า: བ
อักษรเติมบน: ས
อักษรฐาน: ྒ
อักษรเติมล่าง: ྲ
อักษรสระ: ོ
อักษรเติมหลัง: ག
อักษรเติมหลังตัวที่สอง: ས
อักษรฐานอาจเป็นอะไรก็ได้ใน ๓๐ ตัว แต่ส่วนประกอบอื่นนอกจากนั้นมีแค่อักษรบางตัวเท่านั้นที่เป็นได้ เลขในวงเล็บคือจำนวนอักษรที่ใช้ในส่วนนั้นได้
ตารางแสดงตัวอักษรที่ใช้ในแต่ละส่วนได้
เมื่อเป็นส่วนเติมด้านล่าง อักษร ཝ (หวา), ཡ (หยา), ར (หรา) จะหน้าตาเปลี่ยนไปจากเดิม ไม่เหมือนตัวอักษรเดิมซึ่งอาจทำให้ต้องจำเพิ่มเติม ในที่นี้อยู่ในวงเล็บ [] คือตัวอักษรเดิม แต่รูปที่ถูกใช้เมื่อเติมด้านล่างจะเป็นตามลักษณะที่เห็นหน้าวงเล็บ []
อักษรเติมด้านล่าง
โดยพื้นฐานแล้วเสียงพยัญชนะต้นในภาษาทิเบตประกอบไปด้วย ๓๐ เสียงพื้นฐานตามอักษรดังที่กล่าวข้างต้น แต่เมื่อมีอักษรเติมด้านล่างจะทำให้เกิดเสียงพยัญชนะต้นเปลี่ยนไป ซึ่งบางส่วนก็ซ้ำกับเสียงพื้นฐานที่มีอยู่ แต่ก็มีที่ไม่ซ้ำ ทำให้เกิดเสียงเพิ่มขึ้นมาอีกหลายเสียง
อักษรที่อาจเติมด้านล่างมีได้ ๕ ตัว คือ
ในจำนวนนี้ འ จะไม่ได้ใช้ในภาษาทิเบต แต่ใช้ในภาษาอื่นเช่นภาษาภูฏาน ดังนั้นจะไม่พูดถึงต่อไปอีก
ཝ (หวา) นั้นเมื่อเติมแล้วไม่ทำให้เกิดการเปลี่ยนเสียง แต่อาจมีบทบาทในการแยกความแตกต่างระหว่างบางคำ จึงอาจมีการใส่ แม้จะไม่มีผลต่อเสียง การเติมจะเป็นการใส่สามเหลี่ยมเล็กๆที่ปลายด้านล่างของอักษรที่ถูกเติม
ཡ (หยา) จะทำให้เกิดเสียงใหม่ ซึ่งบางตัวก็ไปซ้ำกับเสียงที่อักษรเดิมมีอยู่แล้ว
ཀྱ (กยา), ཁྱ (คยา), གྱ (ขยา) ในที่นี้เป็นเสียงคล้ายกับเป็น ก, ข, ค ที่มีเสียง ย มาควบ
ར (หรา) จะทำให้เกิดเสียงใหม่ซึ่งได้รับอิทธิพลของ "ร" ทำให้กลายเป็นเสียงม้วนลิ้น
ในที่นี้เสียง ཀྲ, པྲ, སྲ (เขียนทับศัพท์เป็น "จรา") คือเสียงคล้าย zh ในจีนกลาง
สำหรับ སྲ นั้นทีบางคำที่ออกเสียงเป็น "ซ" เหมือนกับ ས ไม่ได้เปลี่ยนเสียง
ส่วนเสียง ཁྲ, ཕྲ (ชรา) และ གྲ, དྲ, བྲ (ฉรา) คล้ายเสียง ch ในจีนกลาง
และเสียง ཧྲ (ซรา) คือเสียงคล้ายเสียง sh ในจีนกลาง
นอกจากนี้ยังมีกรณีที่ ར ไปเติมใส่ མ (หมา) กลายเป็น མྲ ก็อ่าน "หมา" เหมือนเดิม ไม่ได้ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเสียง
ལ (หลา) เติมใส่ตัวอะไรก็กลายเป็นเสียง "ลา" คือกลายเป็น "ล" ที่เป็นอักษรสูง แต่มีข้อยกเว้นคือเมื่อเติมใส่ ཟ (สา) กลายเป็น ཟླ อ่านว่า "ต๋า" /ˊta/
ต่อไปแสดงการจับคู่ทั้งหมดที่มีการใช้จริง พร้อมเสียงอ่าน
ในที่นี้ ที่ใส่อักษรสีแดงคือส่วนที่เป็นข้อยกเว้น ต้องระวังเป็นพิเศษ ส่วนที่เป็นสีม่วงคือได้เสียงพยัญชนะใหม่ที่ไม่มีในอักษรเดี่ยว
อักษรเติมด้านบน
มีอักษร ๓ ตัวที่อาจมาเติมด้านบนอักษรฐานได้ คือ ར (หรา), ལ (หลา), ས (ซา) โดยเมื่อเติมแล้วอาจทำให้เกิดการเปลี่ยนเสียง หรืออาจจะไม่เปลี่ยนก็ได้ แล้วแต่ตัวที่ตามมา และเสียงที่เปลี่ยนไม่ขึ้นกับว่าตัวด้านบนคืออะไร ไม่ว่าตัวไหนก็ให้ผลเหมือนกัน
หากอักษรที่เติมด้านบนเป็น ར (หรา) ขีดด้านล่างจะถูกตัดทิ้งไป เช่น རྐ ยกเว้นเมื่อใส่บน ཉ (หญา) จะคงรูปเดิม เป็น རྙ
ตารางแจกแจงรูปแบบที่มีทั้งหมด
อักษรเติมด้านหน้า
การใส่อักษรเติมด้านหน้าจะให้ผลคล้ายกับอักษรเติมด้านบน แค่ใช้กับอักษรต่างกันเท่านั้น อักษรที่อาจมาเติมด้านหน้าได้แก่ ག (ขา), ད (ถา), བ (ผา), མ (หมา), འ (อ๋า)
ผลการใส่อักษรเติมหน้าอาจแบ่งได้เป็น ๔ กลุ่ม
อักษรเติมด้านหน้ากับอักษรเติมด้านบนอาจปรากฏพร้อมกันได้ โดยในกรณีนี้ ตัวเติมด้านหน้าต้องเป็น བ (ผา) เท่านั้น เช่น བརྐ_ (คา), བརྐྱ_ (คยา), བསྩ_ (จา) เป็นต้น แต่ བ ที่เติมเข้าไปก็ไม่ได้ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเสียงใดๆ
อักษรเติมด้านหลัง
เมื่อมีการเติมอักษรด้านหลังอาจทำให้เกิดเสียงตัวสะกด หรือเปลี่ยนเสียงวรรณยุกต์ รวมทั้งอาจทำให้เสียงสระเปลี่ยนด้วย
อักษรที่อาจเติมอยู่ด้านหลังมีทั้งหมด ๑๐ ตัว
འ (อ๋า) แม้จะใส่ไปก็ไม่ได้ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงใดๆต่อเสียง แต่จะถูกใช้ในกรณีที่มีอักษรเติมหน้าและไม่มีการใส่สระหรืออักษรเติมบนล่าง เช่น དགའ (ก๋า)
ที่ใส่ก็เพื่อให้แยกแยะออกว่าตัวแรกเป็นอักษรเติมหน้าและตัวที่ ๒ คือตัวฐาน
ดังนั้นหากส่วนประกอบมีอักษรแค่ ๒ ตัว ตัวแรกย่อมเป็นตัวฐาน และตัวที่ ๒ คืออักษรเติมหลัง เข่น དག (ทัก) แบบนี้ ད คือฐาน ส่วน ག คืออักษรเติมหลัง เป็นตัวสะกด
นอกจากนี้ འ เติมสระ ུ เป็น འུ ก็ถูกใช้เป็นส่วนเติมท้ายด้วย โดยจะให้เสียง "ว" อาจเติมหลังสระอา กลายเป็นเสียง "อาว" หรือเติมหลังสระอีหรือเอ กลายเป็น "อีว" ส่วน འི อาจถูกเติมเพื่อให้เกิดสระใหม่ได้
อักษร ལ (หลา), ད (ถา), ས (ซา) ในปัจจุบันไม่ทำให้เกิดเสียงตัวสะกด แต่มีผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงสระได้
ตัวสะกด ག (ขา) เดิมทีควรออกเสียงเป็นตัวสะกดแม่กก แต่ในปัจจุบันเสียงตัวสะกดมักหายไป บางคำก็จะออกเสียงตัวสะกดก็ได้หรือไม่ออกก็ได้ แต่ยังมีผลทำให้เปลี่ยนวรรณยุกต์อยู่
ในที่นี้เพื่อความสะดวกจะให้แทนด้วยแม่กกทั้งหมด เพราะในพินอินทิเบตยังเหลือ g เอาไว้ แม้ว่าจริงๆแล้วบางคำไม่ได้ออกเสียงตัวสะกดแล้ว
ส่วน ན (หนา) ไม่ได้ออกเสียงเป็นแม่กนในภาษาไทย แต่ออกเสียง น เบาๆ คล้ายๆ ん ในภาษาญี่ปุ่น หรืออาจเหลือเป็นแค่เสียออกจมูก หรือบางคำอาจไม่ออกเสียงตัวสะกดเลย ในที่นี้ก็จะเขียนเป็นแม่กนเพื่อความง่าย
เรื่องตัวสะกดยังมีข้อยกเว้นอีกมากมาย เช่นบางคำแม้มีตัวอักษรวางท้ายอยู่และตามหลักแล้วควรมีเสียงตัวสะกดก็กลับไม่ออกเสียง หรือบางคำไม่มีตัวอักษรวางท้ายแต่กลับมีเสียงตัวสะกดก็มี
การเปลี่ยนเสียงสระ
เมื่อมีตัว ད (ถา), ན (หนา), ལ (หลา), ས (ซา) เป็นตัวเติมด้านหลัง จะทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงสระเมื่อสระเป็นเสียงอา อู โอ แต่จะไม่เกิดผลใดๆกับเสียง อี เอ
อา /a/ --> แอ /ɛ/
อู /u/ --> อวี /y/
โอ /o/ --> เออ /ø/
เสียง /ɛ/ ในภาษาทิเบตนั้นจริงๆแล้วใกล้เคียงสระเอมาก อาจฟังดูเกือบเป็นสระเอ แต่ก็ค่อนมาทางสระแอ จึงให้เขียนแทนด้วยสระแอ เพื่อแยกให้ชัดจากสระ /ɛ/
เสียง /y/ นี้ไม่มีในภาษาไทย จะคล้ายกับเสียง ü ในภาษาจีนกลาง ให้เขียนทับศัพท์เป็น "อวี"
เสียง /ø/ ก็ไม่มีในภาษาไทย จะคล้ายกับเสียง ö ในภาษาเยอรมัน ฟังดูใกล้เคียงกับสระเออ จึงเขียนทับศัพท์เป็นสระเออ
ใน ๔ ตัวนี้ มีแค่ ན (หนา) ที่ทำให้เกิดเสียงตัวสะกดได้จริงๆ (แม้ว่ามักจะไม่ถูกออกเสียง) ที่เหลือในปัจจุบันไม่ออกเสียงเลย แค่อาจทำให้เกิดการเปลี่ยนสระเท่านั้น
ตัวอย่าง
ส่วน ད (ถา) กับ ས (ซา) นอกจากจะทำให้เกิดการเปลี่ยนสระได้แล้ว ก็ยังทำให้เกิดการเปลี่ยนเสียงวรรณยุกต์ด้วย
การเปลี่ยนเสียงวรรณยุกต์
เมื่อมีตัว ག (ขา), ད (ถา), བ (ผา), ས (ซา) เป็นตัวตามหลัง จะทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเสียงวรรณยุกต์ โดยทำให้เกิดเสียงตกลงช่วงท้าย
อักษรที่เดิมเป็นเสียงสูงเรียบ (ˉ) จะกลายเป็นเสียงสูงตก (`) ฟังดูคล้ายเสียงโทในภาษาไทย ให้เขียนแทนด้วยเสียงโท
อักษรที่เดิมเป็นเสียงต่ำยก (ˊ) จะกลายเป็นเสียงต่ำยกแล้วตก (^) ฟังดูคล้ายเสียงตรีในภาษาไทย ให้เขียนแทนด้วยเสียงตรี
ตัวอย่าง
อักษรเติมด้านหลังตัวที่สอง
อักษร ས อาจถูกเติมด้านหลังอักษรเติมหลังอีก กลายเป็นอักษรเติมด้านหลังตัวที่สอง
การเติม ས ข้างหลังจะทำให้เกิดเสียงเปลี่ยนเฉพาะเมื่ออักษรเติมด้านหลังตัวแรกเป็น ང (หงา) หรือ མ (หมา) กลายเป็น -ངས หรือ -མས เท่านั้น โดยจะทำให้เกิดการเปลี่ยนเสียงวรรณยุกต์ (เหมือนกับเมื่อเติม ས ตัวเดียว) แต่ไม่มีผลต่อสระ
สรุปเสียงวรรณยุกต์
ในภาษาทิเบตโดยพื้นฐานแล้วมีเสียงวรรณยุกต์ทั้งหมด ๔ เสียง โดยขึ้นอยู่กับว่าเป็นอักษรสูงหรือต่ำ และตัวสะกดที่ตามมา และยังมีอีกวรรณยุกต์ที่อาจเกิดขึ้นจากการประสม ๒ พยางค์
เมื่อมี ๒ พยางค์มาต่อกันจะทำให้วรรณยุกต์เปลี่ยนไป
หลักการโดยรวม
- ถ้าพยางค์หน้าเป็นเสียงต่ำยก (ˊ) หรือต่ำหรือต่ำยกแล้วตก (^) จะกลายเป็นเสียงต่ำเรียบ (_)
- ถ้าพยางค์หน้าเป็นเสียงสูงตก (ˋ) ให้เปลี่ยนเป็นสูงเรียบ (ˉ)
- ถ้าพยางค์หน้าเป็นเสียงสูงเรียบ ไม่ต้องเปลี่ยน
- ถ้าพยางค์หลังเป็นเสียงต่ำยก (ˊ) จะเปลี่ยนเป็นเสียงสูงเรียบ (ˉ)
- ถ้าพยางค์หลังเป็นเสียงต่ำตกแล้วยก (^) จะเปลี่ยนเป็นเสียงสูงตก (ˋ)
- ถ้าพยางค์หลังเป็นเสียงสูงเรียบ (ˉ) หรือสูงตก (`) ไม่ต้องเปลี่ยน
ดังนั้นสำหรับคำ ๒ พยางค์แล้ว พยางค์แรกจะกลายเป็นเสียงต่ำเรียบ (_) ไม่ก็สูงเรียบ (ˉ) พยางค์หลังจะกลายเป็นแค่สูงเรียบ (ˉ) หรือสูงตก (ˋ)
เสียงต่ำยก (ˊ) และเสียงต่ำตกแล้วยก (^) จะไม่ปรากฏในคำ ๒ พยางค์ แต่จะเปลี่ยนเป็นเสียงอื่นเสมอ
อาจเขียนเป็นตารางสรุปได้ดังนี้
เพียงแต่กรณีที่มีตัวสะกด ก หรือ บ กลายเป็นคำตายในภาษาไทย แบบนี้จะไม่สามารถเขียนรูปสามัญได้ ให้เขียนเป็นรูปเสียงตรีแทน เช่น རྙོག་དྲ་ เป็น "ญกจรา"
สรุปเสียงพยัญชนะ
ตารางสรุปเสียงพยัญชนะทั้งหมด แบ่งตามเสียง ตัวที่เป็นสีเขียวคืออักษรตัวเดียวที่เดิมทีก็เป็นเสียงนั้นโดยไม่ต้องประกอบ
สรุปเสียงสระและตัวสะกด
ตารางสรุปเสียงสระและตัวสะกด
ตัวอย่าง
ตัวเลข
ชื่อสถานที่
สำหรับผู้ที่ต้องการเข้าใจแค่คร่าวๆเพื่อให้พอเขียนทับศัพท์อย่างง่าย ให้อ่านหน้าหลักการเขียนทับศัพท์ภาษาทิเบต ฉบับใช้งานทั่วไป
ภาษาทิเบตเป็นภาษาที่ใช้อักษรของตัวเองคืออักษรทิเบตในการเขียนเป็นหลัก อักษรทิเบตมีความซับซ้อนและถูกใช้มานานตั้งแต่อดีต
ปัจจุบันเสียงอ่านภาษาทิเบตได้เปลี่ยนไปจากอดีตมากแต่ยังคงรูปแบบการเขียนเดิมอยู่ การเขียนยังแสดงร่องรอยของภาษาในยุคก่อนอย่างชัดเจนในขณะที่มีส่วนที่ไม่ได้ออกเสียง หรือออกเสียงเปลี่ยนไปมาก จึงทำให้การออกเสียงชื่อต่างๆมีกฎเกณฑ์ยุ่งยากและข้อยกเว้นมากมาย อีกทั้งภาษาทิเบตที่ใช้ในแต่ละท้องถิ่นก็มีความแตกต่างกันมากด้วย
ภาษาทิเบตมีหลายสำเนียง แต่ที่เป็นมาตรฐานที่ยึดถือกันทั่วไปคือสำเนียงลาซ่า (拉萨) ซึ่งเป็นเมืองเอกของทิเบต
ในที่นี้จะอธิบายหลักการอ่านอักษรทิเบต และวิธีการเขียนทับศัพท์เป็นภาษาไทย อย่างไรก็ตาม มีข้อยกเว้นมากมายที่ไม่อาจกล่าวถึงได้หมด เสียงอ่านจริงมีการพลิกแพลงไปจากตัวสะกดจริงอยู่บ่อยครั้ง จึงอาจใช้ระบบการเขียนทับศัพท์โรมันช่วยในการสังเกตด้วย
ในที่นี้แสดงระบบถอดเสียงเป็นอักษรโรมันโดยใช้ระบบที่เรียกว่า พินอินทิเบต (藏语拼音) เป็นระบบถอดเสียงมาตรฐานที่ทางการจีนกำหนดขึ้น โดยยืนพื้นจากพินอินของจีนกลาง การเขียนด้วยระบบนี้เขียนตามเสียงอ่านจริงในสำเนียงลาซ่าโดยไม่สนตัวสะกด จึงใช้อ้างอิงเสียงอ่านที่แท้จริงได้
เพียงแต่ระบบนี้ไม่ได้แสดงเสียงวรรณยุกต์ แต่ภาษาทิเบตมีการแบ่งวรรณยุกต์ชัดเจน การเขียนทับศัพท์เป็นภาษาไทยจึงทำการแยกวรรณยุกต์ด้วย ทำให้ต้องพยายามทำความเข้าใจเรื่องหลักของเสียงวรรณยุกต์ในภาษาทิเบตด้วย
นอกจากนี้อีกระบบที่ใช้กันมากคือระบบเวย์ลี่ (威利转写) ซึ่งถอดเป็นอักษรโรมันตามตัวสะกดในอักษรทิเบต ใช้ได้ดีกับภาษาทิเบตสำเนียงต่างๆ รวมถึงภาษาภูฏานด้วย
แต่ระบบนี้ไม่ได้แสดงถึงเสียงอ่านที่แท้จริงตามสำเนียงลาซ่า และยังทำให้เข้าใจเสียงอ่านผิดไปไกลเลยได้ เพราะปัจจุบันเสียงอ่านในสำเนียงลาซ่าห่างไกลจากตัวสะกดไปมาก จึงไม่ขอพูดถึงระบบนี้ในที่นี้
สำหรับการพิมพ์อักษรทิเบตนั้น นอกจากตั้งคีย์บอร์ดเป็นภาษาทิเบตแล้วก็ยังมีวิธีที่สะดวกกว่านั้น ทำได้ง่ายโดยใช้โปรแกรมช่วย เช่นใช้เว็บ https://www.lexilogos.com/keyboard/tibetan.htm ซึ่งสามารถพิมพ์ตัวอักษรทิเบตได้โดยใช้อักษรโรมันเป็นพื้นฐาน อย่างไรก็ตาม ในการพิมพ์นั้นใช้ระบบเวย์ลี่ ไม่ใช่ระบบพินอินทิเบต จึงถอดอักษรโรมันตามตัวสะกด แต่ต่างจากเสียงอ่านจริง
ตัวอักษรพยัญชนะ
ภาษาทิเบตมีพยัญชนะทั้งหมด ๓๐ ตัว แบ่งเป็นอักษรสูง ๑๔ ตัว อักษรต่ำ ๑๖ ตัว
อักษรสูงและต่ำนั้นมีหลักการคล้ายกับอักษรสูงกลางต่ำในภาษาไทย คือจะต่างกันที่วรรณยุกต์พื้นฐานในตัวอักษรนั้นๆ
อักษรสูงจะเป็นเสียงสูงเรียบ ฟังดูคล้ายเสียงสามัญหรือเสียงตรี ในที่นี้จะแทนด้วยเสียงสามัญ
ส่วนอักษรต่ำเป็นเสียงต่ำแล้วยกช่วงท้าย ฟังดูคล้ายเสียงตรีหรือจัตวา ในที่นี้จะแทนด้วยเสียงจัตวา
(ระวัง ตรงกันข้ามกับอักษรสูงต่ำในภาษาไทย)
การแบ่งกลุ่มตัวอักษรมีความใกล้เคียงกับการแบ่งเป็นวรรคอย่างในภาษาไทย คือมีแบ่งวรรคหลัก ๕ วรรค และที่เหลือเป็นเศษวรรค
โดยที่แต่ละวรรคจะมีแค่ ๔ ตัว โดย ๒ ตัวแรกเป็นอักษรสูง ๒ ตัวหลังเป็นอักษรต่ำ เพียงแต่วรรคสุดท้ายมีแค่ ๓ ตัว ทั้งหมดรวมเป็น ๑๙ ตัว เสียงถูกเรียงอย่างเป็นระบบ
ส่วนที่เหลืออีก ๑๑ ตัวเป็นเศษวรรค แทนเสียงที่เหลือ อักษรกลุ่มนี้มีการเรียงที่ไม่เป็นระเบียบนัก ต้องจำเอาเอง โดย ๗ ตัวแรกเป็นอักษรต่ำ ส่วน ๔ ตัวสุดท้ายเป็นอักษรสูง
ตารางแสดงอักษรทั้งหมด จากด้านบนคืออักษรทิเบต IPA ทับศัพท์ไทย และพินอินทิเบต ตามลำดับ ช่องสีชมพูคืออักษรสูง สีม่วงคืออักษรต่ำ
| ตัวที่ ๑ | ตัวที่ ๒ | ตัวที่ ๓ | ตัวที่ ๔ | |
| วรรคกา | ཀ /ˉka/ กา ga |
ཁ /ˉkʰa/ คา ka |
ག /ˊkʰa/ ขา ka |
ང /ˊŋa/ หงา nga |
| วรรคจยา | ཅ /ˉt͡ɕa/ จยา ja |
ཆ /ˉt͡ɕʰa/ ชยา qa |
ཇ /ˊt͡ɕʰa/ ฉยา qa |
ཉ /ˊɲa/ หญา nya |
| วรรคตา | ཏ /ˉta/ ตา da |
ཐ /ˉtʰa/ ทา ta |
ད /ˊtʰa/ ถา ta |
ན /ˊna/ หนา na |
| วรรคปา | པ /ˉpa/ ปา ba |
ཕ /ˉpʰa/ พา pa |
བ /ˊpʰa/ ผา pa |
མ /ˊma/ หมา ma |
| วรรคจา | ཙ /ˉt͡sa/ จา za |
ཚ /ˉt͡sʰa/ ชา ca |
ཛ /ˊt͡sa/ ฉา ca |
|
| เศษวรรค | ཝ /ˊwa/ หวา wa |
|||
| ཞ /ˊɕa/ สยา xa |
ཟ /ˊsa/ สา sa |
འ /ˊa/ อ๋า a |
||
| ཡ /ˊja/ หยา ya |
ར /ˊɹa/ หรา ra |
ལ /ˊla/ หลา la |
||
| ཤ /ˉɕa/ ซยา xa |
ས /ˉsa/ ซา sa |
ཧ /ˉha/ ฮา ha |
ཨ /ˉa/ อา a |
อักษรใน ๕ วรรคหลักนั้น ตัวที่ ๑ คือเสียงไม่ปล่อยลม ตัวที่ ๒,๓ คือเสียงปล่อยลม ตัวที่ ๔ คือเสียงออกจมูก ส่วน ๑๑ ตัวในเศษวรรคไม่ได้เรียงเป็นระเบียบแบบนั้น
ในอักษรทั้งหมดนี้ มีบางตัวที่เสียงพยัญชนะซ้ำกันเป็นคู่โดยเป็นอักษรสูงหรือต่ำ มีทั้งหมด ๘ คู่ (๑๖ ตัว) แต่ตัวที่เหลือมีแค่อักษรสูง (๖ ตัว) หรืออักษรต่ำ (๘ ตัว) ไม่มีคู่
อักษร ๓๐ ตัว แต่เสียงซ้ำกัน ๘ คู่ เสียงพยัญชนะต้นโดยพื้นฐานแล้วจึงมีทั้งหมด ๒๒ เสียง
นอกจากนี้อักษรทิเบตยังมีอักษร ཊ, ཋ, ཌ, ཎ, ཥ ซึ่งจริงๆแล้วคืออักษร ཏ (ตา), ཐ (ทา), ད (ถา), ན (หนา), ཤ (ซยา) ที่นำมากลับซ้ายขวา อักษรพวกนี้ใช้เมื่อเขียนภาษาบาลีสันสกฤต ไม่ได้ใช้ทั่วไปในภาษาทิเบต
เสียง ཅ (จยา) ཆ (ชยา) ཇ (ฉยา) ในที่นี้ใกล้เคียงกับเสียง จ หรือ ช ในภาษาไทย แต่มักจะมีเสียงควบ ย ติดมาด้วย จึงเขียนแทนด้วย จย ชย ฉย
ตัว ཉ (หญา) ออกเสียงเหมือน ญ ในภาษาลาวหรืออีสาน ไม่ใช่เสียงแบบ ย ในภาษาไทย ในที่นี้ก็จะใช้ ญ เพื่อแทนเสียงนี้
ตัว ཙ (จา) ཚ (ชา) ཛ (ฉา) ออกเสียงเหมือน z หรือ c ในพินอินจีนกลาง ซึ่งไม่มีในภาษาไทย แต่สามารถเทียบเคียงเป็น จ ช ฉ ได้
ตัว ཞ (สยา) ཤ (ซยา) ออกเสียงเหมือน x ในพินอินจีนกลาง ไม่มีในภาษาไทย แต่อาจออกเสียงเหมือน ซ หรือ ส ที่มี ย ควบอยู่ จึงเขียนเป็น สย หรือ ซย
ར (หรา) เป็นเสียงคล้าย r ในภาษาญี่ปุ่นหรือเกาหลี ไม่ใช่ ร เรือ แบบภาษาไทย แต่ก็ใกล้เคียง จึงให้เขียนแทนด้วย ร
ตัวนอกจากที่กล่าวมาข้างต้นนี้โดยพื้นฐานแล้วออกเสียงเหมือนในภาษาไทย จึงทับศัพท์ได้ตรงตัว
ตัวอักษรสระ
เมื่อพยัญชนะอยู่เดี่ยวๆจะอ่านออกเสียงสระอา แต่ถ้ามีสระมาวางอยู่บนหรือล่างก็จะอ่านตามสระนั้น โดยมีอยู่ ๔ สระ
| อักษรเติม | ชื่อสระ | เสียง | IPA | พินอินทิเบต | ตัวอย่าง |
| - | อา | a | a | ཀ༌ (กา) ཏ༌ (ตา) ལ༌ (หลา) | |
| ི | གི་གུ་ คีคู |
อี | i | i | ཀི༌ (กี) ཏི༌ (ตี) ལི༌ (หลี) |
| ུ | ཞབས་ཀྱུ་ สยับจยู |
อู | u | u | ཀུ༌ (กู) ཏུ༌ (ตู) ལུ༌ (หลู) |
| ེ | འགྲེང་པོ་ เจร่งโป |
เอ | e | ê | ཀེ༌ (เก) ཏེ༌ (เต) ལེ༌ (เหล) |
| ོ | ན་རོ་ หน่าโร |
โอ | o | o | ཀོ༌ (โก) ཏོ༌ (โต) ལོ༌ (โหล) |
ส่วนประกอบของพยางค์
ภาษาทิเบตมีการแบ่งพยางค์ชัดเจน ในแต่ละพยางค์อาจประกอบขึ้นจากอักษรหลายตัวมาประกอบกัน โดยอาจประกอบโดยวางบนล่างหน้าหลังได้หมด และแต่ละพยางค์จะกั้นแยกกันโดยขีดสั้น ་ หรือถ้าสิ้นสุดคำจะกั้นด้วยขีดยาว ། จึงแยกพยางค์ได้ง่าย ไม่สับสนเหมือนอย่างภาษาไทย
ส่วนประกอบอาจแสดงได้ดังนี้
| สระอี เอ โอ | |||
| อักษรเติมหน้า (๕) |
อักษรเติมบน (๓) |
อักษรเติมหลัง (๑๐) |
อักษรเติมหลังตัวที่สอง (๑) |
| อักษรฐาน (๓๐) |
|||
| อักษรเติมล่าง (๕) |
|||
| สระอู | |||
แต่ละคำอาจมีแค่อักษรฐาน หรือกรณีที่ซับซ้อนที่สุดอาจมีอักษรเติมจนครบทั้ง ๖ ส่วน พร้อมทั้งรูปสระด้วย
เช่น བསྒྲོགས་ ประกอบด้วย
อักษรเติมหน้า: བ
อักษรเติมบน: ས
อักษรฐาน: ྒ
อักษรเติมล่าง: ྲ
อักษรสระ: ོ
อักษรเติมหลัง: ག
อักษรเติมหลังตัวที่สอง: ས
อักษรฐานอาจเป็นอะไรก็ได้ใน ๓๐ ตัว แต่ส่วนประกอบอื่นนอกจากนั้นมีแค่อักษรบางตัวเท่านั้นที่เป็นได้ เลขในวงเล็บคือจำนวนอักษรที่ใช้ในส่วนนั้นได้
ตารางแสดงตัวอักษรที่ใช้ในแต่ละส่วนได้
| ི (อี), ེ (เอ), ོ (โอ) | |||
| ག (ขา), ད (ถา), བ (ผา), མ (หมา), འ (อ๋า) | ར (หรา), ལ (หลา), ས (ซา) | ག (ขา), ང (หงา), ད (ถา), ན (หนา), བ (ผา), མ (หมา), འ (อ๋า), ར (หรา), ལ (หลา), ས (ซา) | ས (ซา) |
| อักษรฐาน ๓๐ ตัว |
|||
| ྭ [ཝ] (หวา), ྱ [ཡ] (หยา), ཱ [འ] (อา), ྲ [ར] (หรา), ླ [ལ] (หลา) | |||
| ུ (อู) | |||
เมื่อเป็นส่วนเติมด้านล่าง อักษร ཝ (หวา), ཡ (หยา), ར (หรา) จะหน้าตาเปลี่ยนไปจากเดิม ไม่เหมือนตัวอักษรเดิมซึ่งอาจทำให้ต้องจำเพิ่มเติม ในที่นี้อยู่ในวงเล็บ [] คือตัวอักษรเดิม แต่รูปที่ถูกใช้เมื่อเติมด้านล่างจะเป็นตามลักษณะที่เห็นหน้าวงเล็บ []
อักษรเติมด้านล่าง
โดยพื้นฐานแล้วเสียงพยัญชนะต้นในภาษาทิเบตประกอบไปด้วย ๓๐ เสียงพื้นฐานตามอักษรดังที่กล่าวข้างต้น แต่เมื่อมีอักษรเติมด้านล่างจะทำให้เกิดเสียงพยัญชนะต้นเปลี่ยนไป ซึ่งบางส่วนก็ซ้ำกับเสียงพื้นฐานที่มีอยู่ แต่ก็มีที่ไม่ซ้ำ ทำให้เกิดเสียงเพิ่มขึ้นมาอีกหลายเสียง
อักษรที่อาจเติมด้านล่างมีได้ ๕ ตัว คือ
| รูปเดิม | เมื่อเติมล่าง | ผลการเติม | ตัวอย่าง |
| ཝ | ྭ | ไม่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเสียง | གྭ༌ (ขา), ཉྭ༌ (หญา), དྭ༌ (ถา) |
| ཡ | ྱ | เติมใส่ ཀ, ཁ, ག, པ, ཕ, བ, མ แล้วเปลี่ยนเสียง | ཀྱ༌ (กยา), ཁྱ༌ (คยา), ཕྱ༌ (ชยา) |
| ར | ྲ | เติมใส่ ཀ, པ, ཁ, ཕ, ག, དྲ, བ, ས, ཧ แล้วเปลี่ยนเสียง | ཀྲ་ (จรา), ཁྲ་ (ชรา), ཧྲ་ (ซรา) |
| ལ | ླ | ทำให้กลายเป็นเสียง "ลา" | ཀླ༌ (ลา), གླ༌ (ลา), བླ༌ (ลา) |
| འ | ཱ | ทำให้เป็นเสียงยาว (ไม่ใช้ในภาษาทิเบต) | ใช้ในภาษาภูฏาน |
ในจำนวนนี้ འ จะไม่ได้ใช้ในภาษาทิเบต แต่ใช้ในภาษาอื่นเช่นภาษาภูฏาน ดังนั้นจะไม่พูดถึงต่อไปอีก
ཝ (หวา) นั้นเมื่อเติมแล้วไม่ทำให้เกิดการเปลี่ยนเสียง แต่อาจมีบทบาทในการแยกความแตกต่างระหว่างบางคำ จึงอาจมีการใส่ แม้จะไม่มีผลต่อเสียง การเติมจะเป็นการใส่สามเหลี่ยมเล็กๆที่ปลายด้านล่างของอักษรที่ถูกเติม
ཡ (หยา) จะทำให้เกิดเสียงใหม่ ซึ่งบางตัวก็ไปซ้ำกับเสียงที่อักษรเดิมมีอยู่แล้ว
| ส่วนประกอบ | เสียง | IPA | พินอินทิเบต | เสียงซ้ำกับ | |
| ཀྱ | ཀ (กา) + ྱ | กยา | ˉca | gya | - |
| ཁྱ | ཁ (คา) + ྱ | คยา | ˉcʰa | kya | |
| གྱ | ག (ขา) + ྱ | ขยา | ˊcʰa | ||
| པྱ | པ (ปา) + ྱ | จยา | ˉtɕa | ja | ཅ |
| ཕྱ | ཕ (พา) + ྱ | ชยา | ˉtɕʰa | qa | ཆ |
| བྱ | བ (ผา) + ྱ | ฉยา | ˊtɕʰa | ཇ | |
| མྱ | མ (หมา) + ྱ | หญา | ˊɲa | nya | ཉ |
ཀྱ (กยา), ཁྱ (คยา), གྱ (ขยา) ในที่นี้เป็นเสียงคล้ายกับเป็น ก, ข, ค ที่มีเสียง ย มาควบ
ར (หรา) จะทำให้เกิดเสียงใหม่ซึ่งได้รับอิทธิพลของ "ร" ทำให้กลายเป็นเสียงม้วนลิ้น
| ส่วนประกอบ | เสียง | IPA | พินอินทิเบต | |
| ཀྲ | ཀ (กา) + ྲ | จรา | ˉʈ͡ʂa | zha |
| པྲ | པ (ปา) + ྲ | |||
| སྲ | ས (ซา) + ྲ | จรา, ซา | ˉʈ͡ʂa, ˉsa | zha / sa |
| ཁྲ | ཁ (คา) + ྲ | ชรา | ˉʈ͡ʂʰa | cha |
| ཕྲ | ཕ (พา) + ྲ | |||
| གྲ | ག (ขา) + ྲ | ฉรา | ˊʈ͡ʂʰa | |
| དྲ | ད (ถา) + ྲ | |||
| བྲ | བ (ผา) + ྲ | |||
| ཧྲ | ཧ (ฮา) + ྲ | ซรา | ˉʂa | sha |
ในที่นี้เสียง ཀྲ, པྲ, སྲ (เขียนทับศัพท์เป็น "จรา") คือเสียงคล้าย zh ในจีนกลาง
สำหรับ སྲ นั้นทีบางคำที่ออกเสียงเป็น "ซ" เหมือนกับ ས ไม่ได้เปลี่ยนเสียง
ส่วนเสียง ཁྲ, ཕྲ (ชรา) และ གྲ, དྲ, བྲ (ฉรา) คล้ายเสียง ch ในจีนกลาง
และเสียง ཧྲ (ซรา) คือเสียงคล้ายเสียง sh ในจีนกลาง
นอกจากนี้ยังมีกรณีที่ ར ไปเติมใส่ མ (หมา) กลายเป็น མྲ ก็อ่าน "หมา" เหมือนเดิม ไม่ได้ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเสียง
ལ (หลา) เติมใส่ตัวอะไรก็กลายเป็นเสียง "ลา" คือกลายเป็น "ล" ที่เป็นอักษรสูง แต่มีข้อยกเว้นคือเมื่อเติมใส่ ཟ (สา) กลายเป็น ཟླ อ่านว่า "ต๋า" /ˊta/
ต่อไปแสดงการจับคู่ทั้งหมดที่มีการใช้จริง พร้อมเสียงอ่าน
| ཡ (หยา) | ར (หรา) | ལ (หลา) | |
| ཀ (กา) | ཀྱ /ˉca/ กยา gya |
ཀྲ /ˉʈ͡ʂa/ จรา zha |
ཀླ /ˉla/ ลา la |
| ཁ (คา) | ཁྱ /ˉcʰa/ คยา kya |
ཁྲ /ˉʈ͡ʂʰa/ ชรา cha |
|
| ག (ขา) | གྱ /ˊcʰa/ ขยา kya |
གྲ /ˊʈ͡ʂʰa/ ฉรา cha |
གླ /ˉla/ ลา |
| ང (งา) | ངྲ /ˊʈ͡ʂʰa/ ฉรา cha |
||
| པ (ปา) | པྱ /ˉt͡ɕa/ จยา ja |
པྲ /ˉʈ͡ʂa/ จรา zha |
|
| ཕ (พา) | ཕྱ /ˉt͡ɕʰa/ ชยา qa |
ཕྲ /ˉʈ͡ʂʰa/ ชรา cha |
|
| བ (ผา) | བྱ /ˊt͡ɕʰa/ ฉยา qa |
བྲ /ˊʈ͡ʂʰa/ ฉรา cha |
བླ /ˉla/ ลา la |
| མ (หมา) | མྱ /ˊɲa/ หญา nya |
མྲ /ˊma/ หมา ma |
|
| ཇ (สา) | ཟླ /ˉta/ ต๋า da |
||
| ར (หรา) | རླ /ˉla/ ลา la |
||
| ས (ซา) | སྲ /ˉʈ͡ʂa/ จรา, ซา zha, sa |
སླ /ˉla/ ลา la |
|
| ཧ (ฮา) | ཧྲ /ˉʂa/ ซรา sha |
ในที่นี้ ที่ใส่อักษรสีแดงคือส่วนที่เป็นข้อยกเว้น ต้องระวังเป็นพิเศษ ส่วนที่เป็นสีม่วงคือได้เสียงพยัญชนะใหม่ที่ไม่มีในอักษรเดี่ยว
อักษรเติมด้านบน
มีอักษร ๓ ตัวที่อาจมาเติมด้านบนอักษรฐานได้ คือ ར (หรา), ལ (หลา), ས (ซา) โดยเมื่อเติมแล้วอาจทำให้เกิดการเปลี่ยนเสียง หรืออาจจะไม่เปลี่ยนก็ได้ แล้วแต่ตัวที่ตามมา และเสียงที่เปลี่ยนไม่ขึ้นกับว่าตัวด้านบนคืออะไร ไม่ว่าตัวไหนก็ให้ผลเหมือนกัน
| กลุ่ม | อักษร | ความเปลี่ยนแปลง |
| ตัวที่ ๑ ของวรรค | ཀ (กา), ཅ (จยา), ཏ (ตา), པ (ปา), ཙ (จา) | ไม่เปลี่ยนแปลง |
| (+เติมด้านล่าง) | ཀྱ (กยา), ཀྲ (จรา), པྱ (จยา), པྲ (จรา), ཙྭ (จา) | |
| ตัวที่ ๓ ของวรรค | ག (ขา), ཇ (ฉยา), ད (ถา), བ (ผา), ཛ (ฉา) | กลายเป็นเสียงไม่ปล่อยลม |
| (+เติมด้านล่าง) | གྱ (ขยา), གྲ (ฉรา), བྱ (ฉยา), བྲ (ฉรา) | |
| ตัวที่ ๔ ของวรรค | ང (หงา), ཉ (หญา), ན (หนา), མ (หมา) | เปลี่ยนเป็นเสียงอักษรสูง |
| (+เติมด้านล่าง) | མྱ (หญา), མྲ (หมา) | |
| เศษวรรค | ཧ (ฮา) | ལྷ อ่านว่า "ฮลา" /ˉɬa/ |
หากอักษรที่เติมด้านบนเป็น ར (หรา) ขีดด้านล่างจะถูกตัดทิ้งไป เช่น རྐ ยกเว้นเมื่อใส่บน ཉ (หญา) จะคงรูปเดิม เป็น རྙ
ตารางแจกแจงรูปแบบที่มีทั้งหมด
| กลุ่ม | ฐาน | ར (หรา) | ལ (หลา) | ས (ซา) |
| ๑ | ཀ (กา) | རྐ /ˉka/ กา ga |
ལྐ /ˉka/ กา ga |
སྐ /ˉka/ กา ga |
| ཀྱ (กยา) | རྐྱ /ˉca/ กยา gya |
སྐྱ /ˉca/ กยา gya |
||
| ཀྲ (จรา) | སྐྲ /ˉʈ͡ʂa/ จรา zha |
|||
| ཅ (จยา) | ལྕ /ˉt͡ɕa/ จยา ja |
|||
| ཏ (ตา) | རྟ /ˉta/ ตา da |
ལྟ /ˉta/ ตา da |
སྟ /ˉta/ ตา da |
|
| པ (ปา) | ལྤ /ˉpa/ ปา ba |
སྤ /ˉpa/ ปา ba |
||
| པྱ (จยา) | སྤྱ /ˉt͡ɕa/ จยา ja |
|||
| པྲ (จรา) | སྤྲ /ˉʈ͡ʂa/ จรา zha |
|||
| ཙ (จา) | རྩ /ˉt͡sa/ จา za |
སྩ /ˉt͡sa/ จา za |
||
| ཙྭ (จา) | རྩྭ /ˉt͡sa/ จา za |
|||
| ๓ | ག (ขา) | རྒ /ˊka/ ก๋า ga |
ལྒ /ˊka/ ก๋า ga |
སྒ /ˊka/ ก๋า ga |
| གྱ (ขยา) | སྒྱ /ˊca/ กย๋า gya |
|||
| གྲ (ฉรา) | རྒྲ /ˊʈ͡ʂa/ จร๋า zha |
སྒྲ /ˊʈ͡ʂa/ จร๋า zha |
||
| ཇ (ฉยา) | རྗ /ˊtɕa/ จย๋า ja |
ལྗ /ˊtɕa/ จย๋า ja |
||
| ད (ถา) | རྡ /ˊta/ ต๋า da |
ལྡ /ˊta/ ต๋า da |
སྡ /ˊta/ ต๋า da |
|
| བ (ผา) | རྤ /ˊpa/ ป๋า ba |
ལྤ /ˊpa/ ป๋า ba |
སྤ /ˊpa/ ป๋า ba |
|
| བྱ (ฉยา) | སྤྱ /ˊtɕa/ จย๋า ja |
|||
| བྲ (ฉรา) | སྤྲ /ˊʈ͡ʂa/ จร๋า zha |
|||
| ཛ (ฉา) | རྫ /ˊt͡sa/ จ๋า za |
|||
| ๔ | ང (หงา) | རྔ /ˉŋa/ งา nga |
ལྔ /ˉŋa/ งา nga |
སྔ /ˉŋa/ งา nga |
| ཉ (หญา) | རྙ /ˉɲa/ ญา nya |
སྙ /ˉɲa/ ญา nya |
||
| ན (หนา) | རྣ /ˉna/ นา na |
སྣ /ˉna/ นา na |
||
| མ (หมา) | རྨ /ˉma/ มา ma |
སྨ /ˉma/ มา ma |
||
| མྱ (หญา) | རྨྱ /ˉɲa/ ญา nya |
སྨྱ /ˉɲa/ ญา nya |
||
| མྲ (หมา) | སྨྲ /ˉma/ มา ma |
|||
| อื่นๆ | ཧ (ฮา) | ལྷ /ˉɬa/ ฮลา lha |
อักษรเติมด้านหน้า
การใส่อักษรเติมด้านหน้าจะให้ผลคล้ายกับอักษรเติมด้านบน แค่ใช้กับอักษรต่างกันเท่านั้น อักษรที่อาจมาเติมด้านหน้าได้แก่ ག (ขา), ད (ถา), བ (ผา), མ (หมา), འ (อ๋า)
ผลการใส่อักษรเติมหน้าอาจแบ่งได้เป็น ๔ กลุ่ม
| กลุ่ม | อักษร | ความเปลี่ยนแปลง |
| ตัวที่ ๑ ของวรรค | ཀ (กา), ཅ (จยา), ཏ (ตา), པ (ปา), ཙ (จา) | ไม่เปลี่ยนแปลง |
| (+เติมด้านล่าง) | ཀྱ (กยา), ཀྲ (จรา), པྱ (จยา), པྲ (จรา) | |
| ตัวที่ ๒ ของวรรค | ཁ (คา), ཐ (ชยา), ཕ (พา), ཚ (ชา) | |
| (+เติมด้านล่าง) | ཁྱ (คยา), ཁྲ (ชรา), ཕྱ (ชยา), ཕྲ (ชรา) | |
| ตัวที่ ๓ ของวรรค | ག (ขา), ཇ (ฉยา), ད (ถา), བ (ผา), ཛ (ฉา) | กลายเป็นเสียงไม่ปล่อยลม |
| (+เติมด้านล่าง) | གྱ (ขยา), གྲ (ฉรา), བྱ (ฉยา), བྲ (ฉรา) | |
| ตัวที่ ๔ ของวรรค | ང (หงา), ཉ (หญา), ན (หนา), མ (หมา) | เปลี่ยนเป็นเสียงอักษรสูง |
| (+เติมด้านล่าง) | མྱ (หญา) | |
| ตัวยกเว้น | དབ_ วา /ˉwa/ དབྱ_ ยา /ˉja/ དབྲ_ รา /ˉɹa/ |
|
อักษรเติมด้านหน้ากับอักษรเติมด้านบนอาจปรากฏพร้อมกันได้ โดยในกรณีนี้ ตัวเติมด้านหน้าต้องเป็น བ (ผา) เท่านั้น เช่น བརྐ_ (คา), བརྐྱ_ (คยา), བསྩ_ (จา) เป็นต้น แต่ བ ที่เติมเข้าไปก็ไม่ได้ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเสียงใดๆ
อักษรเติมด้านหลัง
เมื่อมีการเติมอักษรด้านหลังอาจทำให้เกิดเสียงตัวสะกด หรือเปลี่ยนเสียงวรรณยุกต์ รวมทั้งอาจทำให้เสียงสระเปลี่ยนด้วย
อักษรที่อาจเติมอยู่ด้านหลังมีทั้งหมด ๑๐ ตัว
| อักษร | เสียงตัวสะกด | IPA | พินอินทิเบต | เสียงสระ | เสียงวรรณยุกต์ | ตัวอย่าง |
| -ག (ขา) | -ก (อาจไม่ออกเสียง) |
k | g | เปลี่ยน | ཨག อั้ก | |
| -ང (หงา) | -ง | ŋ | ng | ཨང อัง | ||
| -ད (ถา) | - | - | - | เปลี่ยน | เปลี่ยน | ཨད แอ้ |
| -ན (หนา) | -น (อาจไม่ออกเสียง) |
ɴ | n | เปลี่ยน | ཨན แอ็น | |
| -བ (ผา) | -บ | p | b | เปลี่ยน | ཨབ อั้บ | |
| -མ (หมา) | -ม | m | m | ཨམ อัม | ||
| -འ (อ๋า) | ไม่มีการเปลี่ยนแปลงใดๆ | |||||
| -ར (หรา) | -ร์ | ɹ | r | ཨར อาร์ | ||
| -ལ (หลา) | - | - | - | เปลี่ยน | ཨལ แอ | |
| -ས (ซา) | - | - | - | เปลี่ยน | เปลี่ยน | ཨས แอ้ |
འ (อ๋า) แม้จะใส่ไปก็ไม่ได้ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงใดๆต่อเสียง แต่จะถูกใช้ในกรณีที่มีอักษรเติมหน้าและไม่มีการใส่สระหรืออักษรเติมบนล่าง เช่น དགའ (ก๋า)
ที่ใส่ก็เพื่อให้แยกแยะออกว่าตัวแรกเป็นอักษรเติมหน้าและตัวที่ ๒ คือตัวฐาน
ดังนั้นหากส่วนประกอบมีอักษรแค่ ๒ ตัว ตัวแรกย่อมเป็นตัวฐาน และตัวที่ ๒ คืออักษรเติมหลัง เข่น དག (ทัก) แบบนี้ ད คือฐาน ส่วน ག คืออักษรเติมหลัง เป็นตัวสะกด
นอกจากนี้ འ เติมสระ ུ เป็น འུ ก็ถูกใช้เป็นส่วนเติมท้ายด้วย โดยจะให้เสียง "ว" อาจเติมหลังสระอา กลายเป็นเสียง "อาว" หรือเติมหลังสระอีหรือเอ กลายเป็น "อีว" ส่วน འི อาจถูกเติมเพื่อให้เกิดสระใหม่ได้
| อักษร | เสียงอ่าน | IPA | พินอิน ทิเบต |
| ཨའུ | อาว | au | au |
| ཨིའུ | อิว | iu | iu |
| ཨེའུ | |||
| ཨའི | แอ | ɛ | ä |
| ཨུའི | อวี | y | ü |
| ཨོའི | เออ | ø | ö |
อักษร ལ (หลา), ད (ถา), ས (ซา) ในปัจจุบันไม่ทำให้เกิดเสียงตัวสะกด แต่มีผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงสระได้
ตัวสะกด ག (ขา) เดิมทีควรออกเสียงเป็นตัวสะกดแม่กก แต่ในปัจจุบันเสียงตัวสะกดมักหายไป บางคำก็จะออกเสียงตัวสะกดก็ได้หรือไม่ออกก็ได้ แต่ยังมีผลทำให้เปลี่ยนวรรณยุกต์อยู่
ในที่นี้เพื่อความสะดวกจะให้แทนด้วยแม่กกทั้งหมด เพราะในพินอินทิเบตยังเหลือ g เอาไว้ แม้ว่าจริงๆแล้วบางคำไม่ได้ออกเสียงตัวสะกดแล้ว
ส่วน ན (หนา) ไม่ได้ออกเสียงเป็นแม่กนในภาษาไทย แต่ออกเสียง น เบาๆ คล้ายๆ ん ในภาษาญี่ปุ่น หรืออาจเหลือเป็นแค่เสียออกจมูก หรือบางคำอาจไม่ออกเสียงตัวสะกดเลย ในที่นี้ก็จะเขียนเป็นแม่กนเพื่อความง่าย
เรื่องตัวสะกดยังมีข้อยกเว้นอีกมากมาย เช่นบางคำแม้มีตัวอักษรวางท้ายอยู่และตามหลักแล้วควรมีเสียงตัวสะกดก็กลับไม่ออกเสียง หรือบางคำไม่มีตัวอักษรวางท้ายแต่กลับมีเสียงตัวสะกดก็มี
การเปลี่ยนเสียงสระ
เมื่อมีตัว ད (ถา), ན (หนา), ལ (หลา), ས (ซา) เป็นตัวเติมด้านหลัง จะทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงสระเมื่อสระเป็นเสียงอา อู โอ แต่จะไม่เกิดผลใดๆกับเสียง อี เอ
อา /a/ --> แอ /ɛ/
อู /u/ --> อวี /y/
โอ /o/ --> เออ /ø/
เสียง /ɛ/ ในภาษาทิเบตนั้นจริงๆแล้วใกล้เคียงสระเอมาก อาจฟังดูเกือบเป็นสระเอ แต่ก็ค่อนมาทางสระแอ จึงให้เขียนแทนด้วยสระแอ เพื่อแยกให้ชัดจากสระ /ɛ/
เสียง /y/ นี้ไม่มีในภาษาไทย จะคล้ายกับเสียง ü ในภาษาจีนกลาง ให้เขียนทับศัพท์เป็น "อวี"
เสียง /ø/ ก็ไม่มีในภาษาไทย จะคล้ายกับเสียง ö ในภาษาเยอรมัน ฟังดูใกล้เคียงกับสระเออ จึงเขียนทับศัพท์เป็นสระเออ
ใน ๔ ตัวนี้ มีแค่ ན (หนา) ที่ทำให้เกิดเสียงตัวสะกดได้จริงๆ (แม้ว่ามักจะไม่ถูกออกเสียง) ที่เหลือในปัจจุบันไม่ออกเสียงเลย แค่อาจทำให้เกิดการเปลี่ยนสระเท่านั้น
ตัวอย่าง
| อักษรฐาน | อักษรเติมหลัง | ||||||
| -ན (หนา) | -ལ (หลา) | ||||||
| อักษร สูง |
ཀ (กา) | ཀན แก็น |
ཀུན กวิน |
ཀོན เกิน |
ཀལ แก |
ཀུལ กวี |
ཀོལ เกอ |
| ཁ (คา) | ཁན แค็น |
ཁུན ควิน |
ཁོན เคิน |
ཁལ แค |
ཁུལ ควี |
ཁོལ เคอ |
|
| ཅ (จยา) | ཅན แจย็น |
ཅུན จยวิน |
ཅོན เจยิน |
ཅལ แจย |
ཅུལ จยวี |
ཅོལ เจยอ |
|
| ཆ (ชยา) | ཆན แชย็น |
ཆུན ชยวิน |
ཆོན เชยิน |
ཆལ แชย |
ཆུལ ชยวี |
ཆོལ เชยอ |
|
| อักษร ต่ำ |
ག (ขา) | གན แข็น |
གུན ขวิน |
གོན เขิน |
གལ แข |
གུལ ขวี |
གོལ เขอ |
| ང (หงา) | ངན แหง็น |
ངུན หงวิน |
ངོན เหงิน |
ངལ แหง |
ངུལ หงวี |
ངོལ เหงอ |
|
| ཇ (ฉยา) | ཇན แฉย็น |
ཇུན ฉยวิน |
ཇོན เฉยิน |
ཇལ แฉย |
ཇུལ ฉยวี |
ཇོལ เฉยอ |
|
| ཉ (หญา) | ཉན แหญ็น |
ཉུན หญวิน |
ཉོན เหญิน |
ཉལ แหญ |
ཉུལ หญวี |
ཉོལ เหญอ |
|
ส่วน ད (ถา) กับ ས (ซา) นอกจากจะทำให้เกิดการเปลี่ยนสระได้แล้ว ก็ยังทำให้เกิดการเปลี่ยนเสียงวรรณยุกต์ด้วย
การเปลี่ยนเสียงวรรณยุกต์
เมื่อมีตัว ག (ขา), ད (ถา), བ (ผา), ས (ซา) เป็นตัวตามหลัง จะทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเสียงวรรณยุกต์ โดยทำให้เกิดเสียงตกลงช่วงท้าย
อักษรที่เดิมเป็นเสียงสูงเรียบ (ˉ) จะกลายเป็นเสียงสูงตก (`) ฟังดูคล้ายเสียงโทในภาษาไทย ให้เขียนแทนด้วยเสียงโท
อักษรที่เดิมเป็นเสียงต่ำยก (ˊ) จะกลายเป็นเสียงต่ำยกแล้วตก (^) ฟังดูคล้ายเสียงตรีในภาษาไทย ให้เขียนแทนด้วยเสียงตรี
ตัวอย่าง
| อักษรฐาน | อักษรเติมหลัง | ||||
| -ག (ขา) | -ད (ถา) | -བ (ผา) | -ས (ซา) | ||
| อักษร สูง |
ཀ (กา) | ཀག กั้ก |
ཀད แก้ |
ཀབ กั้บ |
ཀས แก้ |
| ཁ (คา) | ཁག คั่ก |
ཁད แค่ |
ཁབ คั่บ |
ཁས แค่ |
|
| ཅ (จยา) | ཅག จยั้ก |
ཅད แจย้ |
ཅབ จยั้บ |
ཅས แจย้ |
|
| ཆ (ชยา) | ཆག ชยั่ก |
ཆད แชย่ |
ཆབ ชยั่บ |
ཆས แชย่ |
|
| อักษร ต่ำ |
ག (ขา) | གག คัก |
གད แค้ |
གབ คับ |
གས แค้ |
| ང (หงา) | ངག งัก |
ངད แง้ |
ངབ งับ |
ངས แง้ |
|
| ཇ (ฉยา) | ཇག ชยัก |
ཇད แชย้ |
ཇབ ชยับ |
ཇས แชย้ |
|
| ཉ (หญา) | ཉག ญัก |
ཉད แญ้ |
ཉབ ญับ |
ཉས แญ้ |
|
อักษรเติมด้านหลังตัวที่สอง
อักษร ས อาจถูกเติมด้านหลังอักษรเติมหลังอีก กลายเป็นอักษรเติมด้านหลังตัวที่สอง
การเติม ས ข้างหลังจะทำให้เกิดเสียงเปลี่ยนเฉพาะเมื่ออักษรเติมด้านหลังตัวแรกเป็น ང (หงา) หรือ མ (หมา) กลายเป็น -ངས หรือ -མས เท่านั้น โดยจะทำให้เกิดการเปลี่ยนเสียงวรรณยุกต์ (เหมือนกับเมื่อเติม ས ตัวเดียว) แต่ไม่มีผลต่อสระ
สรุปเสียงวรรณยุกต์
ในภาษาทิเบตโดยพื้นฐานแล้วมีเสียงวรรณยุกต์ทั้งหมด ๔ เสียง โดยขึ้นอยู่กับว่าเป็นอักษรสูงหรือต่ำ และตัวสะกดที่ตามมา และยังมีอีกวรรณยุกต์ที่อาจเกิดขึ้นจากการประสม ๒ พยางค์
| เสียง | เทียบวรรณยุกต์ไทย | คำที่เจอ | ตัวอย่าง | |
| ˉ | สูงเรียบ | สามัญ | เสียงอักษรสูง | པ་ ปา, ཙབ་ จัม |
| ˊ | ต่ำยก | จัตวา | เสียงอักษรต่ำ ไม่เจอในคำสองพยางค์ |
བ་ ผา, ཛབ་ ฉัม |
| ` | สูงตก | โท | เสียงอักษรสูงที่สะกด ག, ད, བ, ས | པད་ แป้, ཙན་ แจ้น |
| ^ | ต่ำยกแล้วตก | ตรี | เสียงอักษรต่ำที่สะกด ག, ད, བ, ས ไม่เจอในคำสองพยางค์ |
བད་ แพ้, ཛན་ แช้น |
| _ | ต่ำเรียบ | เอก | เสียงอักษรต่ำเมื่ออยู่พยางค์แรก ไม่เจอในคำพยางค์เดี่ยว |
བ་པ་ ผ่าปา |
เมื่อมี ๒ พยางค์มาต่อกันจะทำให้วรรณยุกต์เปลี่ยนไป
หลักการโดยรวม
- ถ้าพยางค์หน้าเป็นเสียงต่ำยก (ˊ) หรือต่ำหรือต่ำยกแล้วตก (^) จะกลายเป็นเสียงต่ำเรียบ (_)
- ถ้าพยางค์หน้าเป็นเสียงสูงตก (ˋ) ให้เปลี่ยนเป็นสูงเรียบ (ˉ)
- ถ้าพยางค์หน้าเป็นเสียงสูงเรียบ ไม่ต้องเปลี่ยน
- ถ้าพยางค์หลังเป็นเสียงต่ำยก (ˊ) จะเปลี่ยนเป็นเสียงสูงเรียบ (ˉ)
- ถ้าพยางค์หลังเป็นเสียงต่ำตกแล้วยก (^) จะเปลี่ยนเป็นเสียงสูงตก (ˋ)
- ถ้าพยางค์หลังเป็นเสียงสูงเรียบ (ˉ) หรือสูงตก (`) ไม่ต้องเปลี่ยน
ดังนั้นสำหรับคำ ๒ พยางค์แล้ว พยางค์แรกจะกลายเป็นเสียงต่ำเรียบ (_) ไม่ก็สูงเรียบ (ˉ) พยางค์หลังจะกลายเป็นแค่สูงเรียบ (ˉ) หรือสูงตก (ˋ)
เสียงต่ำยก (ˊ) และเสียงต่ำตกแล้วยก (^) จะไม่ปรากฏในคำ ๒ พยางค์ แต่จะเปลี่ยนเป็นเสียงอื่นเสมอ
อาจเขียนเป็นตารางสรุปได้ดังนี้
| พยางค์ หน้า |
พยางค์หลัง | |||
| ˉ ཨ อา |
ˊ འ อ๋า |
` ཨད แอ้ |
^ འད แอ๊ |
|
| ˉ ཨ อา |
ˉ ˉ ཨ་ཨ་ อา อา |
ˉ ˉ ཨ་འ་ อา อา |
ˉ ` ཨ་ཨད་ อา แอ้ |
ˉ ` ཨ་འད་ อา แอ้ |
| ˊ འ อ๋า |
_ ˉ འ་ཨ་ อ่า อา |
_ ˉ འ་འ་ อ่าอา |
_ ` འ་ཨད་ อ่า แอ้ |
_ ` འ་འད་ อ่า แอ้ |
| ` ཨད แอ้ |
ˉ ˉ ཨད་ཨ་ แอ อา |
ˉ ˉ ཨད་འ་ แอ อา |
ˉ ` ཨད་ཨད་ แอ แอ้ |
ˉ ` ཨད་འད་ แอ แอ้ |
| ^ འད แอ๊ |
_ ˉ འད་ཨ་ แอ่ อา |
_ ˉ འད་འ་ แอ่ อา |
_ ` འད་ཨད་ แอ่ แอ้ |
_ ` འད་འད་ แอ่ แอ้ |
เพียงแต่กรณีที่มีตัวสะกด ก หรือ บ กลายเป็นคำตายในภาษาไทย แบบนี้จะไม่สามารถเขียนรูปสามัญได้ ให้เขียนเป็นรูปเสียงตรีแทน เช่น རྙོག་དྲ་ เป็น "ญกจรา"
สรุปเสียงพยัญชนะ
ตารางสรุปเสียงพยัญชนะทั้งหมด แบ่งตามเสียง ตัวที่เป็นสีเขียวคืออักษรตัวเดียวที่เดิมทีก็เป็นเสียงนั้นโดยไม่ต้องประกอบ
| อักษร | ทับศัพท์ ไทย |
IPA | พินอิน ทิเบต |
ตัวอย่าง |
| ཀ, རྐ, ལྐ, སྐ, ཀྭ, དཀ, བཀ, བརྐ, བསྐ |
กา | ˉka | ga | བཀའ་ กา /ˉka/ ga སྐུ་ กู /ˉku/ gu |
| རྒ, སྒ, དག, བག, བརྒ, བསྒ, ལྒ、མག、འག |
ก๋า | ˊka | བགོད་ เก๊อ /^kø/ gö མགོ་ โก๋ /ˊko/ go |
|
| ཁ, ཁྭ, མཁ, འཁ |
คา | ˉkʰa | ka | མཁོ་ โค /ˉkʰo/ ko |
| ག, གྭ |
ขา | ˊkʰa | གངས་ คั้ง /^kʰaŋ/ kang | |
| རྔ, ལྔ, སྔ, དང, བརྔ, བསྔ, མང |
งา | ˉŋa | nga | དངུལ་ งวี /ˉŋy/ ngü |
| ང | หงา | ˊŋa | ངུ་ หงู /ˊŋu/ ngu | |
| ཀྱ, རྐྱ, ལྐྱ, སྐྱ, དཀྱ, བཀྱ, བརྐྱ, བསྐྱ |
กยา | ˉca | gya | རྐྱང་ กยัง /ˉcaŋ/ gyang |
| དགྱ, བགྱ, བརྒྱ, བསྒྱ, མགྱ, འགྱ |
กย๋า | ˊca | བརྒྱད་ แกย๊ /^cɛ/ gyä | |
| ཁྱ, མཁྱ, འཁྱ |
คยา | ˉcʰa | kya | མཁྱེན་ แคย่น /`cʰɛɴ/ kyän |
| གྱ | ขยา | ˊcʰa | གྱོན་ เขยิน /ˊcʰøɴ/ kyön | |
| ཅ, ལྕ, ཅྭ, གཅ, བཅ, བྱ, དབྱ |
จยา | ˉt͡ɕa | ja | ལྕམ་ จยัม /ˉt͡ɕam/ jam |
| རྗ, གཇ, བརྗ, དབྱ, ལྗ, མཇ, འཇ, འབྱ |
จย๋า | ˊt͡ɕa | རྗོད་ เจย๊อ /^t͡ɕø/ jö | |
| ཆ, མཆ, འཆ, ཕྱ, འཕྱ |
ชยา | ˉt͡ɕʰa | qa | མཆོད་ เชย่อ /`t͡ɕʰø/ qö |
| ཇ, བྱ |
ฉยา | ˊt͡ɕʰa | བྱང་ ฉยัง /ˊt͡ɕʰaŋ/ qang | |
| རྙ, སྙ, གཉ, བརྙ, བསྙ, མཉ, ཉྭ |
ญา | ˉɲa | nya | རྙིང་ ญิง /ˉɲiŋ/ nying |
| ཉ, མྱ |
หญา | ˊɲa | ཉལ་ แหญ /ˊɲɛ/ nyä | |
| ཏ, རྟ, ལྟ, སྟ, ཏྭ, གཏ, བཏ, བརྟ, བལྟ, བསྟ, བལྡ, ལྠ |
ตา | ˉta | da | ལྟམ་ ตัม /ˉtam/ dam |
| རྡ, སྡ, གད, བད, བརྡ, བསྡ, ལྡ, མད, འད, ཟླ, བཟླ |
ต๋า | ˊta | རྡོ་ โต๋ /ˊto/ do བསྡུ་ ตู๋ /ˊtu/ du |
|
| ཐ, མཐ, འཐ |
ทา | ˉtʰa | ta | མཐོང་ ทง /ˉtʰoŋ/ tong |
| ད, དྭ |
ถา | ˊtʰa | དང་ ถัง /ˊtʰaŋ/ tang | |
| རྣ, སྣ, གན, བརྣ, བསྣ, མན |
นา | ˉna | na | རྣམ་ นัม /ˉnam/ nam |
| ན | หนา | ˊna | ནས་ แน้ /^nɛ/ nä | |
| པ, ལྤ, སྤ, དཔ |
ปา | ˉpa | ba | པིར་ ปีร์ /ˉpiɹ/ bir |
| རྦ, སྦ, དབ, ལྦ, འབ |
ป๋า | ˊpa | འབབ་ ปั๊บ /^pap/ bab | |
| ཕ, འཕ |
พา | ˉpʰa | pa | ཕོ་ โพ /ˉpʰo/ po |
| བ | ผา | ˊpʰa | བོད་ เพ้อ /^pʰø/ pö | |
| རྨ, སྨ, དམ |
มา | ˉma | ma | དམངས་ มั่ง /`maŋ/ mang |
| མ, མྲ |
หมา | ˊma | མིང་ หมิง /ˊmiŋ/ ming | |
| ཙ, རྩ, སྩ, ཙྭ, གཙ, བཙ, བརྩ, བསྩ |
จา | ˉt͡sa | za | རྩེ་ เจ /ˉt͡se/ zê |
| རྫ, གཛ, བརྫ, མཛ, འཛ |
จ๋า | ˊt͡sa | རྫོང་ จ๋ง /ˊt͡soŋ/ zong | |
| ཚ, ཚྭ, མཚ, འཚ |
ชา | ˉt͡sʰa | ca | ཚྭ་ ชา /ˉt͡sʰa/ ca མཚོ་ โช /ˉt͡sʰo/ co |
| ཛ | ฉา | ˊt͡sʰa | ཛ་ ฉา /ˊt͡sʰa/ ca | |
| ཀྲ, ཏྲ, པྲ, དཀྲ, དཔྲ, བཀྲ, བསྐྲ, བསྲ |
จรา | ˉʈa | zha | ཀྲུམས་ จรุ้ม /`ʈ͡ʂum/ zhum |
| དགྲ, དབྲ, བསྒྲ, སྦྲ, མགྲ, འགྲ, འདྲ, འབྲ |
จร๋า | ˊʈa | སྦྲུལ་ จรวี๋ /ˊʈ͡ʂy/ zhü | |
| ཁྲ, ཐྲ, ཕྲ, མཁྲ, འཁྲ, འཕྲ |
ชรา | ˉʈʰa | cha | ཁྲི་ ชรี /ˉʈ͡ʂʰi/ chi |
| གྲ, དྲ, བྲ, གརྭ |
ฉรา | ˊʈʰa | གྲུ་ ฉรู /ˊʈ͡ʂʰu/ chu | |
| ཝ, དབ |
หวา | ˊwa | wa | དབུ་ หวู /ˊwu/ wu |
| ཧྲ | ซรา | ˉʂa | sha | ཧྲང་ ซรัง /ˉʂaŋ/ shang |
| ཤ | ซยา | ˉɕa | xa | ཤིང་ ซยิง /ˉɕiŋ/ xing |
| ཞ | สยา | ˊɕa | ཞལ་ แสย /ˊɕɛ/ xê | |
| ས, སྲ, སྭ, གས, བས, བསྲ |
ซา | ˉsa | sa | སྲིད་ ซี่ /`si/ si |
| ཟ, ཟྭ, གཟ, བཟ |
สา | ˊsa | ཟས་ แซ้ /^sɛ/ sä གཟི་ สี /ˊsi/ si |
|
| ཨ | อา | ˉʔa | a | ཨེམ་ཆི་ เอ็มชยี /ˉʔemt͡ɕʰi/ êmqi |
| འ | อ๋า | ˊʔa | འི་ อี๋ /ˊʔi/ i | |
| གཡ | ยา | ˉja | ya | གཡག་ ยั่ก /`jak/ yag |
| ཡ | หยา | ˊja | ཡང་ หยัง /ˊjaŋ/ yang | |
| ར, རྭ |
หรา | ˊɹa | ra | རི་ หรี /ˊɹi/ ri |
| ཀླ, གླ, བླ, རླ, སླ, བརླ, བསླ |
ลา | ˉla | la | སློབ་ ล่บ /`lop/ lob |
| ལ, ལྭ |
หลา | ˊla | ལམ་ หลัม /ˊlam/ lam | |
| ལྷ | ฮลา | ˉɬa | lha | ལྷོ་ โฮล /ˉɬo/ lho |
| ཧ, ཧྭ |
ฮา | ˉha | ha | ཧོང་ཀོང་ ฮงกง /ˉhoŋkoŋ/ honggong |
สรุปเสียงสระและตัวสะกด
ตารางสรุปเสียงสระและตัวสะกด
| อักษร | ทับศัพท์ ไทย |
IPA | พินอิน ทิเบต |
ตัวอย่าง |
| ཨ | อา | ˉa | a | ལྟ་ ตา /ˉta/ da དགའ་ ก๋า /ˊka/ ga |
| ཨའུ | เอา | ˉau | au | ནའུ་རུ་ เหน่ารู /ˊnauru/ nauru |
| ཨག ཨགས |
อั้ก | `ak | ag | ཇག་ ชยัก /^t͡ɕʰak/ qag |
| ཨང | อัง | ˉaŋ | ang | ཁང་པ་ คังปา /ˉkʰaŋpa/ kangba |
| ཨངས | อั้ง | `aŋ | ཤངས་ ซยั่ง /`ɕaŋ/ xang གྲངས་ คั้ง /^kʰaŋ/ kang |
|
| ཨབ ཨབས |
อั้บ | `ap | ab | བརྒྱབ་ กยั้บ /`cap/ gyab ཐབ་ ทั่บ /`tʰap/ tab |
| ཨམ | อัม | ˉam | am | ཟམ་པ་ สั่มปา /ˊsampa/ samba |
| ཨམས | อั้ม | `am | ཁམས་ คั่ม /`kʰam/ kam | |
| ཨར | อาร์ | ˉaɹ | ar | པར་ ปาร์ /ˉpaɹ/ bar |
| ཨལ ཨའི |
แอ | ˉɛ | ä | མཇལ་ แจย๋ /ˊt͡ɕɛ/ jä ངའི་ แหง /ˊŋɛ/ ngä |
| ཨད ཨས |
แอ้ | `ɛ | སྐད་ แก้ /`kɛ/ gä | |
| ཨན | แอ็น | ˉɛɴ / ˉɛ̃ | än | མཁན་ แง็น /ˉɛɴ/ ngän སྨན་ แม็น /ˉɛɴ/ män |
| ཨི ཨིལ ཨིའི |
อี | ˉi | i | མི་ มี /ˉmi/ mi |
| ཨིད ཨིས |
อี้ | `i | ཡིད་ ยี้ /^ji/ yi | |
| ཨིན | อิน | ˉiɴ / ˉĩ | in | ཡིན་ ยิน /ˉjiɴ/ yin |
| ཨིའུ ཨེའུ |
อิว | ˉiu | iu | ཀིའུ་ กิว /ˉkiu/ giu |
| ཨིག ཨིགས |
อิ้ก | `ik | ig | རིགས་པ་ หริกปา /ˊɹikpa/ rigba རིགས་ ริก /^ɹik/ rig |
| ཨིང | อิง | ˉiŋ | ing | མིང་ หมิง /ˊmiŋ/ ming |
| ཨིངས | อิ้ง | `iŋ | ལིངས་ ลิ้ง /^liŋ/ ling | |
| ཨིབ ཨིབས |
อิ้บ | `ip | ib | ཞིབ་ཆ་ สยิบจยา /ˊɕipt͡ɕa/ xibja |
| ཨིམ | อิม | ˉim | im | ཞིམ་པོ་ สยิ่มโป /ˊɕimpo/ ximbo |
| ཨིམས | อิ้ม | `im | ||
| ཨིར | อีร์ | ˉiɹ | ir | པིར་ ปีร์ /ˉpiɹ/ bir |
| ཨུ | อู | ˉu | u | ཀླུ་ ลู /ˉlu/ lu |
| ཨུག | อุ้ก | `uk | ug | ལུག་ཤ་ หลุกซยา /ˊlukɕa/ lukxa |
| ཨུང | อุง | ˉuŋ | ung | གཞུང་ สยุง /ˊɕuŋ/ xung |
| ཨུངས | อุ้ง | `uŋ | ||
| ཨུབ ཨུབས |
อุ้บ | `up | ub | འགྲུབ་ จุ๊บ /^ʈ͡ʂup̚/ zhub |
| ཨུམ | อุม | ˉum | um | ཟུམ་ สุม /ˊsum/ sum |
| ཨུམས | อุ้ม | `um | ཀྲུམས་ จรุ้ม /`ʈ͡ʂum/ zhum | |
| ཨུར | อูร์ | ˉuɹ | ur | བསྒྱུར་ กยู๋ร์ /ˊcuɹ/ kyur |
| ཨུལ ཨུའི |
อวี | ˉy | ü | ཕུལ་ พวี /ˊpʰy/ pü འཛུལ་ จวี๋ /ˊt͡sy/ zü |
| ཨུད ཨུས |
อวี้ | `y | ག་དུས་ ข่าตวี้ /^kʰty/ kadü ཞུས་ ซยวี่ /`ɕy/ xü |
|
| ཨུན | อวิน | ˉyɴ / ˉỹ | ün | མདུན་ ตวิ๋น /ˊtyɴ/ dün |
| ཨེ ཨེལ ཨེའི |
เอ | ˉe | ê | མེ་ เม /ˉme/ mê |
| ཨེད ཨེས |
เอ้ | `e | རེད་ เร้ /^ɹe/ rê ཚེས་ เช่ /`t͡sʰe/ cê |
|
| ཨེན | เอ็น | ˉeɴ / ˉẽ | ên | ཆེན་ เชย็น /ˉt͡ɕʰeɴ/ qên |
| ཨེག ཨེགས |
เอ้ก | `ek | êg | སྟེགས་ เต้ก /`tek/ dêg |
| ཨེང | เอ็ง | ˉeŋ | êng | འགྲེང་པོ་ เจร่งโป /ˊʈ͡ʂeŋpo/ zhêngpo |
| ཨེངས | เอ้ง | `eŋ | ||
| ཨེབ ཨེབས |
เอ้บ | `ep | êb | དེབ་ เท็บ /^tʰep/ têb |
| ཨེམ | เอ็ม | ˉem | êm | |
| ཨེམས | เอ้ม | `em | སེམས་ เซ่ม /`sem/ sêm | |
| ཨེར | เอร์ | ˉeɹ | êr | གཡེར་མ་ เยร์มา /ˉjeɹma/ yêrma |
| ཨོ | โอ | ˉo | o | སྒོ་ โก /ˉko/ go |
| ཨོག ཨོགས |
อ้ก | `ok | og | རྙོག་དྲ་ ญกจรา /ˉɲokʈ͡ʂa/ nyokzha |
| ཨོང | อง | ˉoŋ | ong | སྒོང་ང་ ก่งงา /ˊkoŋŋa/ gongnga |
| ཨོངས | อ้ง | `oŋ | ཡོངས་ ย้ง /^joŋ/ yong | |
| ཨོབ ཨོབས |
อ้บ | `op | ob | སློབ་གྲྭ་ ลบจรา /ˉlopʈ͡ʂa/ lobzha |
| ཨོམ | อม | ˉom | om | དོམ་ ถม /ˊtʰom/ tom |
| ཨོམས | อ้ม | `om | ||
| ཨོར | โอร์ | ˉoɹ | or | དོར་ โถร์ /ˊtʰor/ tor |
| ཨོལ ཨོའི |
เออ | ˉø | ö | ཆུ་ཁོལ་ ชยูเคอ /ˉt͡ɕʰukʰø/ qukö |
| ཨོད ཨོས |
เอ้อ | `ø | གཡོས་ เย่อ /`jø/ yö ཡོད་ เย้อ /^jø/ yö ཉོས་ เญ้อ /^ɲø/ nyö |
|
| ཨོན | เอิน | ˉøɴ / ˉø̃ | ön | ཁ་འདོན་ คันเติน /ˉkʰaɴtøɴ/ kandön སོན་ เซิน /ˉsøɴ/ sön |
ตัวอย่าง
ตัวเลข
| เลขฮินดู- อารบิก |
เลข ทิเบต |
สะกด | ทับศัพท์ไทย | IPA | พินอินทิเบต |
| 0 | ༠ | ཀླད་ཀོར་ | แลโก | lɛː˥˥.koː˥˥ | lägo |
| 1 | ༡ | གཅིག་ | จยิ้ก / จยี้ | t͡ɕi˥˩ | jik |
| 2 | ༢ | གཉིས་ | ญี | ȵiː˥˥ | nyi |
| 3 | ༣ | གསུམ་ | ซุม | sum˥˥ | sum |
| 4 | ༤ | བཞི་ | ซยี่ | ɕi˩˧ | xi |
| 5 | ༥ | ལྔ་ | งา | ŋa˥˥ | nga |
| 6 | ༦ | དྲུག་ | ชรุก / ชรู้ | ʈ͡ʂʰu˩˧˨ | chuk |
| 7 | ༧ | བདུན་ | ตวิ๋น / ตวี๋ | tỹ˩˧ | dün |
| 8 | ༨ | བརྒྱད་ | แกย๊ | cɛː˩˧˨ | gyä |
| 9 | ༩ | དགུ་ | กู๋ | ku˩˧ | gu |
| 10 | ༡༠ | བཅུ་ | จยู | t͡ɕu˥˥ | ju |
| 100 | ༡༠༠ | བརྒྱ་ | กย๋า | ca˩˧ | gya |
| 1,000 | ༡༠༠༠ | སྟོང་ | ตง | toŋ˥˥ | dong |
| 10,000 | ༡༠༠༠༠ | ཁྲི་ | ชรี | ʈ͡ʂʰi˥˥ | chi |
| 100,000 | ༡༠༠༠༠༠ | འབུམ་ | ปุ๋ม | pum˩˧ | bum |
| 1,000,000 | ༡༠༠༠༠༠༠ | ས་ཡ་ | ซายา | sa˥˥.ja˥˥ | saya |
| 10,000,000 | ༡༠༠༠༠༠༠༠ | བྱེ་བ་ | ฉีวา | t͡ɕʰi˩˧.wə˥˥ | qiwa |
ชื่อสถานที่
| ชื่อภาษา ทิเบต |
ทับศัพท์ ไทย |
พินอิน ทิเบต |
ชื่อจีน | ชื่ออื่นๆ | |
| བོད་ | เพ้อ | pö | 西藏 | ซีจ้าง | Xīzàng, Tibet |
| དབུས་གཙང་ | อวีจัง | üzang | 卫藏/衛藏 | เว่ย์จ้าง | Wèizàng, Ü-Tsang |
| ཁམས་ | คั่ม | kam | 康 | คาง | Kāng, Kham |
| ཨ༌མདོ་ | อัมโต | amdo | 安多 | อานตัว | Ānduō |
| ལྷ་ས་ | ฮลาซา หรือ แฮลซา |
lhasa หรือ lhäsa |
拉萨/拉薩 | ลาซ่า | Lāsà |
| ནག་ཆུ་ | หนักชยู | nagqu | 那曲 | น่าชวี | Nàqū, Nakchu, Nagchu |
| ཆབ་མདོ་ | ชยัมโต | qamdo | 昌都 | ชางตู | Chāngdū, Chamdo |
| གཞིས་ཀ་རྩེ་ | ซยีกาเจ | xigazê | 日喀则/日喀則 | รื่อคาเจ๋อ | Rìkāzé, Shigatse |
| ལྷོ་ཁ།་ | โฮลคา | lhoka | 山南 | ซานหนาน | Shānnán |
| ཉིང་ཁྲི་ | หญิ่งจรี | nyingzhi | 林芝 | หลินจือ | Línzhī |
| མངའ་རིས་ | งารี่ | ngari | 阿里 | อาหลี่ | Ālǐ |
| མཚོ་སྔོན་ | โชเงิน | congön | 青海 | ชิงไห่ | Qīnghǎi |